Gambiya, Batı Afrika’da bir ülkedir ve toplamda dokuz etnik gruba ev sahipliği yapmaktadır. Ülkenin tarihi, prehistorik çağlardan bu yana Afrika’nın diğer bölgelerinde olduğu gibi çalkantılı geçmişe sahiptir. İlk devletler, sonraları Gana İmparatorluğu ve Mali İmparatorluğu gibi güçlü krallıkların egemenliği altında kalmıştır. Avrupalı sömürgeciler, köle ticareti amacıyla Gambiya’ya gelmişler ve daha sonra ülkeyi sömürgeleştirmişlerdir. Bağımsızlık sürecinde ve sonrasında ise sosyal, politik ve ekonomik gelişmeler yaşanmıştır. Bu makalede Gambiya’nın tarihi, coğrafyası, prehistorik dönemi, ilk devletleri, Avrupa’nın Gambiya’daki varlığı, bağımsızlık mücadelesi, ekonomik ve siyasi durumu ele alınacaktır.
Gambiya’nın Coğrafyası
Gambiya, Batı Afrika ülkelerinden biridir ve batıda Senegal tarafından, diğer üç kenarından ise Atlas Okyanusu çevreler. Ülkenin en büyük nehir ağzı, ülkenin topraklarını ikiye ayıran Gambia Nehri’dir. Gambiya’nın en yüksek noktası 53 metre yüksekliğiyle “James Adası” olarak adlandırılan tepe olup, ülkenin geri kalanı nispeten düz bir araziye sahiptir.
Gambiya’nın iklimi, subtropikal savana iklimi ve tropikal nemli iklim arasında yer alır. Ülkenin kuzeyi çöl iklimiyle kaplıdır. Ülke, turizm için popüler bir yerdir ve sahil şeridi boyunca kilometrelerce kumsalı vardır. Ülkede yetişen ana tarım ürünleri arasında fındık, pirinç, mısır, susam, sorgum, ara sıra palmiye yağı gibi tarım ürünleri bulunmaktadır. Gambiya’nın kendine özgü bir yerel mutfağı vardır ve ülkede bol miktarda deniz ürünü mevcuttur.
Gambiya’da İlk İnsanlar
Gambiya’nın tarihi, Homo erectus’un yaklaşık 500.000 yıl önce Avrupa’dan Afrika’ya göç ettiği döneme kadar uzanır. İlk yerleşimcilerin MÖ 8000 – 6000 yılları arasında Gambiya Nehri çevresinde ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu dönem, Neolitik devir olarak bilinir ve insanlar avcılık ve toplayıcılıktan tarıma geçiş yapmıştır. İlk insanlar, Gambiya’da, özellikle de ülkenin kuzey kesiminde yaşamışlardır. Bu bölge, çeşitli çayırlar, ağaçlıklar ve nehirlere yakın ormanlık alanlarla kaplıdır. Bu insanlar, taş aletleri ve toprak kapları gibi eşyaları kullanarak hayatta kalmışlardır.
Gambiya’nın prehistorik dönemi boyunca, çeşitli göç dalgaları, Berberi halkları ve Arap çoğunluklu tüccarlar dahil olmak üzere çeşitli etnik grupların Gambiya’yı geçici veya kalıcı bir ev olarak görmelerine neden oldu. Ancak, İslami dönemlerden önce, hiçbir kalıcı yerleşim yeri kurulmadı.
İlk yerleşimciler, MÖ 1500’lerde Sahara Çölü’nün kuzeyinde başlayan ve MÖ 1000’lerde, mevcut Sahra ikliminin oluşumunu takiben deniz seviyesinin yükselmesiyle birlikte batıya doğru kayarak, daha yeşil bir çevreye gitmek zorunda kalan Sahra göçmenleriyle birleşti.
- Gambiya’nın tarihi, Homo erectus’un göçüne kadar uzanmaktadır.
- İlk yerleşimciler MÖ 8000 – 6000 yılları arasında Gambiya Nehri çevresinde ortaya çıktı.
- Prehistorik dönem boyunca, çeşitli etnik gruplar Gambiya’yı geçici veya kalıcı bir ev olarak gördü.
- İlk yerleşimciler, taş aletleri ve toprak kapları gibi eşyaları kullanarak hayatta kaldı.
Gambiya’daki İlk Devletler
Gambiya, tarihi boyunca birçok antik devlet tarafından yönetilmiştir. Gambiya Nehri’nin su kaynakları, ülkenin coğrafi konumunu güçlendirdiği için çeşitli Bölgesel krallıkların ev sahibi olmuştur.
Gambiya’nın ilk devleti arasında Tekrur İmparatorluğu yer almaktadır. Tekrur İmparatorluğu, günümüzde Senegal’in sınırları içinde yer alan bir bölgede hüküm sürdü. İmparatorluk, birçok Avrupa seyyahı tarafından övgüyle söz edilen bir devletti. Bu dönemde halkın çoğunluğu Müslüman olmasına rağmen, bazı animistler de mevcuttu.
Gambiya’nın diğer önemli antik devletleri arasında olan woloflar, Kaabu Krallığı ve Foni Krallığı, ülkenin teritoryalini genişleten güçlü krallıklardır. Bu krallıkların ikisi de eski dönemde ticaret yolu üzerinde yer alarak, zenginleşmişlerdir. Woloflar, Senegal, Gambia ve Mauritanya’nın bazı bölgelerinden geçen Kulo Sun road üzerinde öncü bir rol oynadı. Kaabu Krallığı ise, su kaynakları, hayvancılık ve özellikle altın gibi mineral kaynakları nedeniyle müreffeh bir imparatorluktu.
Gambiya’nın bu antik devletleri arasında kültürel ve sosyal birçok açıdan etkileşimler yaşanmıştır. Özellikle İslam dininin yayılması, Gambiya kültürünü ve toplumsal yapıyı derinden etkiledi. Ayrıca, bu krallıklar arasındaki savaşlar ve toprak mücadeleleri, Gambiya tarihinde önemli bir yere sahiptir.
Gana İmparatorluğu’nun Gambiya’daki Etkisi
Gana İmparatorluğu, batı Afrika tarihinde önemli bir yere sahiptir ve Gambiya’da da etkisi büyüktür. Gana İmparatorluğu’nun Gambiya’daki etkisi, özellikle ticaret açısından büyük bir önem taşımaktadır. İmparatorluk, Sahra çölü üzerinden Atlantik kıyısına uzanan önemli ticaret yollarındaydı ve bu yollar Gambiya’yı da içine alıyordu.
Gana İmparatorluğu, Gambiya’da ticaret yollarını kontrol ederek, bölgedeki ticareti denetim altında tutuyordu. Bu durum Gambiya’nın ekonomik, politik ve kültürel açıdan Gana İmparatorluğu’na bağımlı hale gelmesine neden oldu.
Gana İmparatorluğu’nun Gambiya üzerindeki etkisi, özellikle kültürel açıdan da görülebilir. Gambiya’daki pek çok dil ve lehçe, Gana İmparatorluğu’nun etkisiyle oluşmuştur. Ayrıca, Gana İmparatorluğu’nun sanat ve mimari açısından da etkisi büyüktür.
Gana İmparatorluğu’nun Gambiya’daki etkisi, bilim ve matematiğe de yansımıştır. İmparatorluğun yaşadığı dönemde, matematik ve astronomide büyük ilerlemeler kaydedilmiştir ve bunlar Gambiya’ya da yansımıştır. Bu durum, Gambiya’nın bilim ve matematik açısından gelişmesine de katkı sağlamıştır.
Mali İmparatorluğu’nun Gambiya’daki Egemenliği
Mali İmparatorluğu, Gambiya’yı ele geçirerek 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar egemenliğini sürdürdü. Bu dönemde, Gambiya nehri ticaret yolu haline geldi ve Mali İmparatorluğu bu yolla geçiş ücretleri elde etti. İmparatorluk ayrıca, yerel kültürler üzerinde derin bir etki bıraktı. Gambiya, İmparatorluğun birçok prensi tarafından yönetildi ve İslami kültür birçok alanda etkisini gösterdi. İmparatorluk döneminde, Gambiya’da birçok cami ve medrese inşa edildi, ayrıca ticaret ve sanat alanlarında da gelişmeler yaşandı. Şahseneser adlı camii, Mali İmparatorluğu’nun Gambiya’daki en önemli yapılarından biridir.
Avrupa’nın Gambiya’daki Varlığı
Gambiya’nın coğrafi konumu, kolayca erişilebilir olması ve zengin ticaret yollarına sahip olması, 1456’da Portekizli denizcilerin bu bölgeye gelmesine neden oldu. Daha sonra birçok Avrupa devleti, özellikle de İngiltere, çeşitli ticaret anlaşmaları imzalayarak Gambiya’ya girdi.
1783’te İngiltere, Gambiya’nın kontrolünü ele geçirdi ve burada sömürge yönetimine başladı. İngilizlerin geldiği yıldan bu yana ülke birçok kez yönetici değiştirdi ve en sonunda 1965 yılında bağımsızlığını kazandı.
Gambiya, sömürge yönetiminin son bulması ve bağımsızlık elde etmesine rağmen, hala birçok sorunla karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle turistlerin ilgi gösterdiği sahil kesimleri dışında ülkenin ekonomisi oldukça zayıftır. Bunun yanında, siyasi dengesizlikler ve insan hakları ihlalleri de ülkenin gelişimine olumsuz etkiler yapmaktadır.
Gambiya Bağımsızlığı ve Sonrası
Gambiya bağımsızlığı için uzun bir mücadele vermiştir. İngiliz sömürgesi altındayken, Gambiyalılar 1965 yılında kısmen özgür seçimler yapmışlardır. Ancak ülkenin siyasi yapısı bu seçimler yoluyla ele geçirilemedi. 1970 yılında, köklü değişimlerin ardından ülkenin ilk başbakanı Daly Ndow Njie görevini devretmiştir.
Gambiya, 18 Şubat 1965’te İngilizlerden resmi olarak bağımsızlığını kazanmıştır. Ancak, bu bağımsızlığın arkasından ülkenin büyümesi, sosyal, ekonomik ve politik açıdan sorunlar yaşamıştır. Bu sorunlar, özellikle ülkede birçok etnik gruptan oluşması sebebiyle ortaya çıkmıştır.
Siyasi olarak, Gambiya’nın bağımsızlığı, sonraki yıllarda çeşitli askeri darbeler ve darbe teşebbüsleri ile sonuçlandı. İlk darbe 1981 yılında gerçekleşti ve dört yıl sonra genel seçimler düzenlendi. 1994 yılına gelindiğinde yeniden bir askeri darbeyle karşılaşıldı ve 22 yıl boyunca Yahya Jammeh adlı birisi ülkeyi yönetti. 2016 yılında seçimlerle, ülkede tekrar demokrasiye geçiş yapıldı.
Ekonomik olarak, Gambiya tarım ve balıkçılık sektörleriyle bilinir. Yıllar boyunca turizm de önemli bir sektör haline geldi. Ancak ülkenin ekonomik yapısı, siyasi krizler ve doğal afetler nedeniyle zaman zaman zayıflarken, son yıllarda yükselişte olmuştur.
- Gambiya, tarım sektörü ile bilinen bir ülkedir.
- Balıkçılık da ülkede önemli bir ekonomik faaliyettir.
- Turizm de son yıllarda yükselen bir sektördür.
- Ülkenin ekonomisi, siyasi krizler ve doğal afetler nedeniyle zaman zaman zayıflasa da son yıllarda yükselişte olmuştur.
- Gambiya bağımsızlığı için uzun bir mücadele vermiştir.
- Ülke, bağımsızlıktan sonra, çeşitli askeri darbeler ve darbe teşebbüsleri ile karşılaşmıştır.
- Son yıllarda seçimlerle, ülkede tekrar demokrasiye geçiş yapılmıştır.
- Gambiya’nın siyasi liderleri ve siyasi yapılanması, ülkenin tarihçesi içerisinde ele alınacak önemli konulardandır.
Gambiya’daki Ekonomik Durum
Gambiya, Afrika’nın batısında yer alan küçük bir ülkedir. Ülkenin ekonomisi temel olarak tarım ve hizmet sektörüne dayalıdır. GSYİH’sı 2019’da 3,9 milyar dolar olarak kaydedildi. Tarım sektörü ülkenin en büyük istihdam kaynağıdır ve GSYİH’nın yaklaşık %30’unu oluşturur. Başlıca tarım ürünleri arasında yer fıstığı, pirinç, mısır, susam, muz, maniyok ve kaju yer alır.
Diğer önemli sektörler arasında balıkçılık, turizm ve hizmetler yer alır. Gambiya’nın AB, Çin ve Hindistan gibi ülkelerle ticari ilişkileri vardır. Ülke, ihracatta yer fıstığı, susam, kaju, muz ve balık gibi ürünlere odaklanır. Ayrıca turizm sektörü de önemlidir ve Batı Afrika’daki önemli turistik mekanlardan biri olarak kabul edilir.
| Ekonominin Bileşenleri | GSYİH’a Katkısı (%) |
|---|---|
| Tarım | 30 |
| Hizmetler | 50 |
| Sanayi | 20 |
Gambiya’da birkaç sanayi tesisine sahip olmakla birlikte, ülkenin sanayi sektörü oldukça sınırlıdır. Yerel üretimi arttırmak için hükümet, ülkenin ekonomisini çeşitlendirmeye çalışmaktadır. Gambiya’nın ekonomik kalkınması ve yoksullukla mücadelesi, Kalkınma Hedefleri’nin bir parçasıdır ve hükümet tarafından bu amaç doğrultusunda önemli adımlar atılmaktadır.
- Gambiya, Ortak Pazar ve Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) üyesidir.
- Yerel para birimi Gambiya dalasisi (GMD) dir.
- 2014 yılında ülkeyi sarsan Ebola salgını, turizm sektörünü olumsuz etkiledi.
Gambiya’nın ekonomik durumu, hükümetin yatırımları artırması ve uluslararası ticaretteki fırsatları değerlendirmesiyle iyileşmeye devam etmektedir.
Gambiya’daki Siyasi Durum
Gambiya’nın siyasi tarihi, bağımsızlığına kavuştuğu 1965 yılından bu yana birçok siyasi değişimlere sahne oldu. İlk başkanı Dawda Jawara, 30 yılı aşkın bir süre boyunca Gambiya’yı yönetti. 1994 yılında darbeyle iktidara gelen Yahya Jammeh, 22 yıl boyunca Gambiya’yı yönetti ve ülkeyi diktatörlükle yönetti. 2016 yılında yapılan seçimlerde Adama Barrow, Yahya Jammeh’i devirerek Gambiya’nın yeni başkanı oldu. Gambiya, cumhuriyetle yönetiliyor ve yasama organı Ulusal Meclis ve yargı organı Yargıtay’dan oluşuyor. Ülke ayrıca beş bölgeye ayrılmış ve her biri vali tarafından yönetiliyor. Gambiya, Afrika Birliği üyesi ve Dünya Ticaret Örgütü üyesi.
